انگاره «معرفت اضطراری» در باور اندیشمندان نخستین امامیه

اندیشمندان مسلمان، ایمان و هدایت را بر معرفت به آموزه­های بنیادینِ اعتقادی متوقف می­دانند، اما این‌که «معرفت» چه ویژگی­هایی دارد، شامل چه موضوعاتی می­شود و چگونه برای انسان به دست می­آید، همواره در تاریخ اندیشه اسلامی چالش‌برانگیز بوده است. در این میان، اندیشمندان امامیه در مدرسه کوفه، برای پاسخ به پرسش­های مذکور نظریه «معرفت اضطراری» را بر پایه قرآن و میراث حدیثی شیعه طرح کردند. باور مشهور امامیان نخستین بر آن بود که مفاد کامل معرفتی، در عوالم پیشین اعطا شده و انسان مفاد آن معرفت را در ضمیر خود و بالفعل داراست؛ به همین سبب، معرفت صُنع خدا بوده و برای انسان قابل اکتساب نیست و فقط انسان باید به مفاد آن معرفت متذکر شود. البته در میان اندیشمندان نخستین امامیه، جریان هشام ­بن­ حکم که پیشرو در مباحث کلامی امامیه آن دوران است، سعی می­کند تا خوانشی خردپسندتر از باور امامیان ارائه کند. او فعلیتِ معرفت اضطراری را منوط به استدلال و نظر می‌داند تا علاوه بر دوری از نقدها، جایگاه مقبولی برای «استدلال عقلی» نیز بگشاید.