نقد و بررسی دیدگاه صدرالمتألّهین و امام خمینی(ره) در پاسخ به شبهه تسلسل اراده انسان

از منظر قائلان به شبهه «تسلسل اراده»، ملاکِ اختیاری دانستن فعل، تعلق اراده به آن است. این ملاک در مورد خودِ «اراده» مطرح می­گردد؛ یعنی اگر اراده، توسط اراده دیگری حاصل گردد، تسلسل رخ می­دهد و اگر علت اراده، خارج از ذات انسانی باشد، مستلزمِ جبر است. صدرالمتألهین و امام خمینی(ره) تلاش کرده­اند تا به این اِشکال پاسخ دهند. از نظر ملاصدرا، ملاک اختیاری بودن فعل، ارادی بودن آن است، نه ارادی بودن اراده؛ لکن با ارجاع اراده انسان به اراده الهی، در حل شبهه ناکام می­ماند. امام(ره) در ابتدا از نظر صدرا دفاع می­کند، اما نهایتاً با راه‌حلی ابتکاری در صدد پاسخ برآمده است. او با تفکیک اعمال نفس به دو سنخ «جوانحی» و «جوارحی» و جوانحی دانستن اراده و ارجاع آن به ذات مختار نفس، سعی در حل شبهه دارد. این پژوهش نشان می­دهد که پاسخ­های صدرا و حکمای پیش از او پذیرفته نیست، اما می­توان از راه‌حل امام(ره) دفاع کرد.

---