کتاب «آموزه أمر بین أمرین در اندیشه امامیه نخستین» منتشر شد

کتاب «آموزه أمر بین أمرین در اندیشه امامیه نخستین» به قلم سید حسن طالقانی، توسط انتشارات دارالحدیث منتشر شد.

---

یکی از موضوعاتی که در اندیشه امامیان نخستین، بازخوانی و با تقریرهای متأخرتر مورد مقایسه می شود مباحث مرتبط با حوزه فاعلیت اختیاری انسان است. در این میان، نظریه أمر بین أمرین به عنوان راه‌حل و نظریه اختصاصی اهل‌بیت علیهم السلام جایگاه ویژه‌ای دارد و از آنجا که این نظریه در طول تاریخ تشیع و از سوی اندیشوران امامیه تقریرهای مختلفی پیدا کرده است، بازخوانی این نظریه با توجه به ریشه های تاریخی پیدایش مسئله و نظریه های رقیب می‌تواند به نیکی زوایای پنهان این نظریه را آشکار و تأثیر و تأثرهای احتمالی اندیشه‌ها از یکدیگر را بازتاب دهد.

موضوع «بازخوانی نظریه أمر بین أمرین» بخشی از کلان‌پروژه «بازشناسی اندیشه کلامی امامیه» در پژوهشگاه قرآن و حدیث است که با آثار دیگری که در سایر عناصر معرفتی شیعه تالیف می گردد تکمیل خواهد شد و در نهایت، تقریر جامعی از اندیشه‌ کلامی امامیه - پیش از ورود اندیشه‌های فلسفی و عرفانی - ارائه خواهد داد.

نویسنده در این کتاب بیان می دارد: تبیین صحیح از فاعلیت انسان و ارتباط آن با فاعلیت خداوند، از دغدغه‌های دیرین اندیشمندان و الهی‌دانان بوده است. ارتباط عمیق و پیچیده این موضوع با سایر موضوعات الهیاتی سبب می‌شود هرگونه جهت‌گیری در این موضوع، تفسیری متمایز از نظام الهیاتی به دست دهد. به ‌گونه‌ای که ممکن است الهیات تکلیف محور را با چالش مواجه کند و نظام مبتنی بر پاداش و جزا را نامفهوم سازد و یا بر عکس، تمام حیات دنیوی و اخروی را بر پایه تلاش آزادانه انسان تفسیر نماید. اما با وجود اهمیت ویژه این موضوع و علی‌رغم تلاش‌های گسترده اندیشمندان، هنوز در یافتن پاسخی صحیح اختلاف وجود دارد و ما در جست‌وجوی پاسخی عقلانی، قانع‌کننده و البته متکی بر منابع وحیانی هستیم.

روشن است که این پژوهش، رویکردی تاریخ کلامی دارد و به بررسی یکی از مهم‌ترین موضوعات کلامی در چهار سده نخست اسلامی می پردازد. مسئله اصلی این پژوهش - بر خلاف پژوهش‌های کلامی - استنباط و اجتهاد در یک موضوع اعتقادی نیست و از همین‌رو به دنبال ارائه دلایل عقلی و نقلی برای اثبات یک باور نخواهد بود. این پژوهش تلاش می‌کند سیر پیدایش یک مسئله کلامی و سپس پاسخ‌هایی را که این مسئله در تاریخ ‌اندیشه اسلامی و به ویژه در ‌اندیشه امامیه داشته است، مستند به منابع تاریخی و غیر تاریخی نشان دهد.

از آنجا که پژوهش حاضر به بازخوانی اندیشه‌ای در سده‌های نخست اسلامی می‌پردازد و منابع باقی مانده از آن دوران - به ‌ویژه قبل از سده پنجم - بسیار اندک است، ناچار از گزارش‌های موجود در منابع باقی مانده از سده‌های چهار و پنج که فاصله زمانی اندکی با دوران مورد نظر ما داشته‌اند، بهره برده‌ شده است. مهم‌ترین منبع برای بازخوانی ‌اندیشه امامیه در دوران حضور، مصادر حدیثیِ تدوین شده در آغاز دوران غیبت است. در حقیقت منابع حدیثی، به ضمیمه اطلاعات موجود در منابع رجالی و فهرستی، منابع قابل اعتمادی است که می‌تواند پژوهشگر را به اندیشه‌های امامیه در دوران حضور نزدیک کند.

همچنین روش‌شناسی راویان حدیث در آن بازه زمانی نشان می‌دهد که روایات نقل شده از سوی هر یک از راویانِ قابل اعتماد و توثیق شده، مورد پذیرش خود راوی بوده است. از این‌رو، در صورتی که دلالت حدیث کاملاً روشن باشد و استناد آن به فهم راوی نیز با مانعی مواجه نباشد، می‌توان درون‌مایه حدیث را به عنوان اندیشه و باور راوی حدیث تلقی کرد. گزارش‌های موجود در منابع تاریخی و مقالات‌نگاری، نیز منبع مهم دیگری است که می‌توان در بررسی اندیشه‌های امامیان سده‌های نخست از آنها استفاده کرد.

‌درباره پیشینه این پژوهش باید گفت: در موضوع جبر و اختیار و تبیین نظریه أمر بین أمرین، آثار متعددی با رویکردهای نقلی، فلسفی و عرفانی ‌تألیف شده است. اما بر پایه جست‌وجوی انجام شده، تاکنون کمتر پژوهشی با نگاه تاریخی به مسئله و با هدف بازشناسی ریشه‌های پیدایش آن و شناخت نظریه‌ها و دیدگاه‌های مطرح در آن دوره انجام گرفته است. بیشتر پژوهش‌های انجام شده رویکرد فلسفی - کلامی دارند و فارغ از آنچه در تاریخ طرح این نظریه گذشته است، بر پایه ادله عقلی و گاه نقلی به تبیین و دفاع از این نظریه پرداخته‌اند. آن دسته از پژوهش‌هایی هم که رویکرد تاریخی را در پیش گرفته‌اند، این اندیشه را در دوره‌های متأخرتر که کلام عقلی گسترش یافته بود، مورد مطالعه و تطبیق قرار داده‌اند.

این کتاب در چهار فصل سامان یافته است:
فصل اول: مسئله فاعلیت، ریشه ها و رویارویی ها؛ فصل دوم: ظهور نظریه أمر بین أمرین، فصل سوم: نظریه أمر بین أمرین در اندیشه امامیه، فصل چهارم: أمر بین أمرین در مقایسه با نظریه های رقیب.
گفتنی است، کتاب «آموزه أمر بین أمرین در اندیشه امامیه نخستین» نوشته سید حسن طالقانی، در 229 صفحه، جلد نرم و بهای 28 هزار تومان، تابستان 1398 توسط انتشارات دارالحدیث روانه بازار نشر شد.